Recensie: Vertalen wat er staat (2012), Arthur Langeveld

Hoe vertaal je erwtensoep in het Russisch?

Ooit worstelde ik met een vertaling van een tekst over een alternatieve geneeswijze voor prostaatproblemen in het Engels. Vaak brak ik mijn hoofd over Franse synoniemen voor Nederlandse woorden. Vertalen is een kunst en als onderwerp interessant voor wie regelmatig buitenlandse literatuur leest. Vertaler Arthur Langeveld geeft een kijkje in de keuken, waarbij op hij op ordelijke en systematische wijze de verschillende ingrediënten de revu laat passeren. Hij begint met enige taalkundige begrippen zoals synonymie of homonymie voor zover van belang voor het volgen van het verdere betoog. Af en toe vat ik zijn zienswijze samen. De vele voorbeelden op het gebied van het Engels, het Duits en het Russisch maken Vertalen wat er staat tot een heerlijke leeservaring. 

Uitgangspunt is dat vertalen op de eerste plaats een taalkundige bezigheid is, die in linguïstische termen beschreven kan worden. Een vertaler heeft twee opties om de brontekst in de doeltekst te vertalen: zowel letterlijk (correspondenties genoemd) als vrij. Tegenwoordig wordt een tussenvorm tussen letterlijk en vrij aangehouden, omdat het eerste tot houterigheid leidt en het tweede voorbijgaat aan de bedoeling van het origineel. Vertalen is altijd een compromis waarbij interpretaties aan de orde zijn. Langeveld vergelijkt aan het eind van het boek vertalingen met elkaar en laat zien waaraan de vertalers de voorkeur hebben gegeven.

Betekenis is een moeilijk begrip. Voor het vertalen zijn twee soorten betekenis van belang: de referentiële en de connotatieve. De eerste verwijst naar iets in de werkelijkheid, de tweede geeft de houding van de spreker tegenover dat iets in de werkelijkheid aan. Langeveld demonstreert het verschil aan de hand van de woorden gezicht en smoel.

De associatie die men met woorden heeft en de frequentie waarmee begrippen voorkomen hangen samen met de landsultuur en de aanwezige natuur. In het Engels wordt onderscheid gemaakt tussen cousin en nephew, in het Nederlands heten ze allemaal neef. Een reiger is in Nederland een veelvoorkomende vogel, in Engeland niet. Merluza is een vis die, anders dan heek in Nederland, vaak in Spanje op het menu staat. Het Russisch kent woorden die in het Nederlands niet bestaan en andersom. Erwtensoep is in Rusland niet bekend. De vertaler moet dan zelf een keuze maken.

Langeveld gaat uitgebreid in op de relatie tussen betekenis en vertalen. Er zijn zeer verschillende equivalentierelaties tussen woorden in verschillende talen. Hij toont dat aan aan de hand van het Duitse en het Nederlandse werkwoord missen, dat soms wel en andere keren geen raakvlakken met elkaar heeft. Naast de lexicale betekenissen zijn er grammaticale betekenissen. In het voorbeeld Ik ben nu bezet kan de lexicale betekenis (nu) worden weggelaten maar de grammaticale (ben) niet. ‘Zodra je een werkwoord gebruikt zit je eraan vast.’

Vertaaltransformaties betreffen onder andere omzettingen van zinsdelen, om de tekst soepeler te laten klinken. Daarnaast zijn er veranderingen, toevoegingen en weglatingen. Een voorbeeld van een verandering is de vertaling I gave Finn a friendly kick dat in het Nederlands Ik gaf Finn vriendelijk een schop wordt. In gevallen waarin de brontaal zich kort en krachtig uitdrukt is men gedwongen om informatie toe te voegen. Een voorbeeld hiervan is de zin Uncomplaining men without authority uit een boek van Graham Green. Weglatingen worden soms toegepast om de draad van het verhaal beter vast te houden en niet teveel de weg kwijt te raken. Door semantische herverdelingen wordt voorkomen dat een vertaling ontstaat waar men het origineel doorheen kan lezen. Een Duits voorbeeld daarvan is Im Ganzen Haus ist Krach. Beter dan In het hele huis heerst ruzie vindt Langeveld In huis heeft iedereen ruzie met iedereen.

Taal heeft meer functies dan de referentiële betekenis alleen. Als het om het weergeven van emoties gaat, moet de letterlijke betekenis ondergeschikt gemaakt worden aan de inhoudelijke, zoals in poezië of muziek het geval is. De zin uit het liedje The rain in Spain stays mainly in the plain bedoeld voor de Engelse uitspraak van Eliza Doolittle kan niet letterlijk vertaald worden. 

Daarmee komen we op het terrein van de stijl. Langeveld onderscheidt een dualistische en monistische stroming. De eerste stroming beschouwt vorm en inhoud als los van elkaar, de tweede ziet ze als een ondeelbaar iets. Een vertaler kan niet anders dan een dualistische visie aanhangen. Men giet een bestaande inhoud in een andere vorm.

Stilistische kenmerken worden onderverdeeld in collectieve en individuele. Een vertaler zal zo goed mogelijk de individuele stijl willen doorgeven. Register, genre en dialect behoren tot de collectieve stijlen. Normen houden hiermee verband. Behalve algemene normen, die voor de taal in zijn geheel gelden, zijn er normen voor taaluitingen in elk register of genre. Men kan niet in een proces verbaal schrijven dat iemand strontlazarus was. 

Daarnaast is er afwijkend taalgebruik, bijvoorbeeld in de vertaalde zin We moeten de vloer wassen in plaats van dweilen. Grammaticale regels kunnen worden overtreden zonder dat er echt fout taalgebruik ontstaat. Bewust worden de regels overtreden door dichters en schrijvers, zoals Carmiggelt die schreef: Kees kon niet komen. Die was getrouwd en kinderrijk. Zoiets zorgt voor verrassing.

Nadat Langeveld aan de hand van een checklist vertaalde fragmenten van Handke, Tolstoj en John LeCarré op stijl geanalyseerd heeft, zegt hij dat slechts in extreme gevallen de vertaler zal mogen proberen een compromis tussen schrijver en lezer tot stand te brengen. Vertalen is zoals gezegd een taalkundige bezigheid. Vertalen wat er staat is een rijk boek, dat dilemma’s van vertalers duidelijk maakt en tijdens het lezen van vertaalde literatuur gevoeliger maakt voor de erin gebruikte taal.