Piet de Rooy over De Nederlandse Darwin, Athenaeum Boekhandel Haarlem, 7 oktober 2015

De ondertitel Bernelot Moens en het mysterie van onze afkomst maakt nieuwsgierig naar De Nederlandse Darwin. In haar opening zegt Dorien van der Poll van Athenaeum Boekhandel Haarlem dat ze van het boek gesmuld heeft, maar ze geeft meteen het woord aan Piet de Rooy om geen gras voor zijn voeten weg te maaien.

De Rooy noemt Bernelot Moens (1875-1938) een zeer bijzondere man. Een Haarlemmer die vlakbij de kathedrale Bavo op Leeghwaterstraat 6 woonde en met zijn plan om apen en mensen te kruisen internationale faam maakte en de Dutch Darwin genoemd werd. De Rooy gaat in op drie manieren van opschudding die Moens veroorzaakte.

Eerst was er zijn plan, bedoeld om de evolutietheorie van Darwin te bewijzen en de mens erbij te betrekken. Deze theorie was al vijf decennia in omloop maar over plaats van de mens daarin verschilden de meningen. Wat betreft deze missing link zijn er verschillende manieren om die ongedaan te maken, zegt De Rooy. Men kan op expeditie gaan naar de binnenlanden maar dat is een tijdrovende zaak en als je iets vindt, zoals Eugène Dubois - de botten die hij ontdekte liggen inmiddels in een schrijn in Naturalis - dan wordt die ontdekking niet erkend. Een andere methode is de rechtstreekse door middel van kunstmatige inseminatie. Omdat dit niet in de bijbel voorkwam kon de methode ook moeilijk veroordeeld worden. Moens kreeg echter geen subsidie voor zijn plan. Hij maakte daarop een brochure in verschillende talen waarmee hij een voorloper was van crowdfunding, maar dit bracht te weinig geld in het laatje.

In 1914 vertrok Moens per schip naar de Verenigde Staten. Het moest het begin van een wereldreis worden, maar die liep vast omdat de banktegoeden van Moens vanwege de oorlog bevroren waren. De rassendiscriminatie stond Moens zozeer tegen dat hij sympathiseerde met de zwarte emancipatiebeweging. Dit maakte hem verdacht in de ogen van de FBI die in Moens een Duitse spion zag die de zwarte bevolking probeerde op te stoken. Omdat men echter niets onoirbaars aan Moens kon ontdekken, ging men ervan uit dat hij heel slim was. Men zette een val door een zwart meisje op hem af te sturen en betrapte hem met haar in bed, hetgeen hem op een proces en een veroordeling kwam te staan, die pas na jaren ongedaan gemaakt werd waarop Moens in 1926 terug kon naar Europa.

Daar vervolgde hij zijn kruistocht tegen racistische vooroordelen. Op een congres in Parijs verkondigde hij dat raciale zuiverheid niet bestaat. Desondanks waarschuwde hij voor een rassenoorlog, waarmee hij de krantenkoppen haalde. Hij stichtte een internationale commune, week uit naar Casablanca en overleed in 1938.

Na deze uitleg over de opschudding die Moens veroorzaakte, gaat De Rooy in op de vraag hoe hij bij dit onderwerp kwam. Hij vertelt dat het bijvangst was. Toen hij in 1985 met een vriend in het nationaal archief was, stuitte hij op de naam Moens, toevallig de achternaam van hun beider vriendinnen, hetgeen hun interesse wekte. Daarop vond hij meer gegevens, zoals aanbevelingsbrieven van internationale geleerden waaronder het Institut Pasteur uit Parijs. De Rooy vroeg het dossier van de FBI op en kreeg een heel pak papier thuisgestuurd. Daarop kreeg hij het idee voor een boek. De juist opkomende microgeschiedenis als tak van wetenschap vormde een mooie kapstok voor zijn onderwerp. Hierbij worden onbeduidende voorvallen onderzocht om de moeilijk te duiden bredere cultuur te ontwaren. Het bood De Rooy de kans een en ander te zeggen over de evolutietheorie en ideeën over de verhouding tussen aap en mens in die tijd.

In de receptie van zijn boek valt hem op dat men vooral belangstelling heeft voor de kruising tussen aap en mens en de steun van het koninklijk huis. Zelf is hij twee analyses belangrijker gaan vinden. Op de eerste plaats die betreffende het racisme debat. Het opkomende wetenschappelijk racisme dat rassen via metingen van elkaar probeerde te onderscheiden, kreeg geen poot aan de grond, terwijl de publieke opinie, zoals vaker het geval is, wenste vast te houden aan de oude opvattingen. Voor De Rooy betekent dit anderzijds niet dat hij een pleidooi voor de wetenschap houdt, want daar zit, ondanks de kennisvermeerdering, soms ook een steekje aan los, zoals uit het weinig scrupuleuze plan van Moens blijkt.

Zou het resultaat, zo het experiment gelukt was, ondergebracht worden in de burgerlijke stand of in de dierentuin? De Rooy probeerde antwoord te krijgen op de vraag of het wel mogelijk is om een aap met een mens te kruisen, maar kreeg van collega’s van het AMC als antwoord dat men niet aan zoiets onfatsoenlijks wilde meedoen, een reactie die weinig verschilde met de reacties in Nederlandse kranten uit de tijd van Moens. Na de ophef die Bokito veroorzaakte, sprak De Rooy met bioloog Menno Schilthuizen die hem bijpraatte over de (on)mogelijkheden en de figuur van de aap Oliver met menselijke trekken die bij een reizend circus werkte, al is diens achtergrond nooit verklaard.   

Tijdens de vragenronde merkt een historica in het publiek heel schrander op dat een kruising tussen mens en aap nog niet de missing link in de evolutie verklaart. Net zomin als de muilezel het verleden van ezel en paard verklaart. Volgens De Rooy is het toch verleidelijk om zoiets te willen onderzoeken. Het verlangen om de mens als integraal onderdeel van de evolutie te zien is moeilijk te onderdrukken.  

Hier een pfd met de eerste twintig bladzijden van De Nederlandse Darwin met daarin een pakkend fragment over de interesse van koningin Wilhelmina in Moens, hier mijn verslag van een gesprek van Wim Brands met Menno Schilthuizen over Darwins peepshow.

16:06 uur: aangepast in overleg met Piet de Rooy.