Willem van Toorn over Het proces, Athenaeum Boekhandel, 21 februari 2012

De lichte kant van Kafka.

Willem van Toorn spreekt in de Athenaeum Boekhandel in Haarlem over zijn nieuwe vertaling van Het proces dat verschenen is als vijftigste boek in de Perpetua reeks, die de honderd mooiste boeken aller tijden moet gaan omvatten. Van Toorn hoopt, hunkert zelfs naar een tweede druk omdat er in de eerste een vervelende fout is geslopen: in de eerste zin is het woord Josef verdwenen. Van Toorn weet niet hoe dat zo gekomen is.

Zijn vertaling is gebaseerd op de nieuwe editie van Kafka’s werk door Malcolm Pasley op basis van de handschriften van Franz Kafka. De nieuwe editie maakte een nieuwe vertaling noodzakelijk, hoewel Nini Brunt met één woordenboek erbij eerder prima werk had verricht.

Het proces is een geruchtmakend boek, dat vaak geanalyseerd is. Er staan planken vol met werken waarin de roman geïnterpreteerd wordt, niet in de laatste plaats door psycho-analytici.

George Steiner meende zelfs dat Kafka in Het proces de holocaust voorspelde.

Het proces is onvoltooid gebleven. Kafka begon eraan nadat Felice Bauer in augustus 1914 haar verloving met hem verbrak en schreef tweehonderd pagina’s. Hij vond het echter niet goed en vond dat het op één verhaal na, Voor de wet, weggegooid moest worden.

Max Brod vond Het proces het beste boek van Kafka en redde het manuscript uit de handen van de nazi’s. Hij gaf het de schijn van voltooiing door fragmenten weg te laten. In de nieuwe vertaling is de chronologie hersteld. Ook in zijn onvoltooidheid is de roman aangrijpend en bijna niet te verdragen, zegt Van Toorn.

Hij gaat kort in op de inhoud. Josef K. is procuratiehouder bij een bank en wordt op een ochtend gearresteerd door een stel mannen, die hem ondervragen in de kamer van een mede huurster en zijn ontbijt opeten. Josef neemt de zaak serieus maar mag wel gewoon naar zijn werk. Daar wordt hij opgeroepen voor een rechtszaak. Het is een bizarre komedie. Een oom uit de provincie heeft gehoord over de zaak en brengt hem in contact met advocaten. Ook vrouwen willen hem helpen. Josef komt echter terecht in een netwerk waaruit niet meer te ontsnappen valt.

Het is niet duidelijk wanneer de afloop onontkoombaar wordt. Volgens Van Toorn komt dat door de ambtelijke taal, waarvan Kafka zich bedient. Er volgt aan het eind een mooie scène in de kathedraal waar Josef een priester ontmoet die hem vertelt dat hij schuldig is omdat hij bestaat.

Van Toorn verzet zich tegen het beeld van Kafka als een kleine angstige man in het grote Praag. Kafka was 1.82 meter lang, knap om te zien, sportief en ging goed gekleed. Volgens vrienden was hij de leukste in het gezelschap en lachte hij veel. Ook zijn laatste vriendin Dora Diamant heeft nooit een leukere man ontmoet. (Al is die misschien bevooroordeeld rs.) Kafka las graag voor wat hij geschreven had aan zijn zusjes en kon soms niet verder lezen in Het proces omdat hij zo moest lachen.

Ongetwijfeld liet hij zich inspireren door vroege Amerikaanse films want in Amerika komt een man voor die uit angst voor de politie zich op zijn hakken omdraait en een zijweg inschiet, een scène die regelrecht aan Buster Keaton ontleent lijkt. Van Toorn stelt dat een vertaler toch anders te werk gaat als hij dat soort kennis in zijn achterhoofd heeft.

Elias Canetti suggereert in Het andere proces: Kafka’s brieven aan Felice (1971) dat de breuk met zijn verloofde doorwerkt in Het proces. Stefan Zweig noemt in De wereld van gisteren de verhouding van Kafka met vrouwen exemplarisch voor hun generatie.

Iemand uit de zaal vraagt of het traditionele beeld van Kafka toch niet klopt want De gedaanteverwisseling geeft blijk van een zwaar gemoed. Volgens Van Toorn neemt een schrijver geen genoegen met de werkelijkheid. De gedaanteverwisseling begint heel laconiek.

Een andere vragensteller sluit daarop aan met de bewering dat Brief aan zijn vader toch ook geen vrolijke kost is. Van Toorn antwoordt dat de twee volgens Brod een hartelijke relatie onderhielden.

Wim Vogel vraagt of Van Toorn geen last heeft bij het vertalen van alles wat er over Kafka geschreven is. Van Toorn wil graag de achtergronden weten. Dat bracht hem op het spoor van de lichte kant van Kafka.  

Van Toorn adviseert voor verdere lezing het artikel Kafka’s werkelijkheid van Vestdijk, het boek K. van Roberto Calasso en het handboek van Hartmut Binder.    

Hier het Nawoord van Van Toorn bij Het proces, waarin Vestdijk, Calasso en Dora Diamant, die het werk van Kafka als absolute verdichte logica typeert, ter sprake komen.

aangepast op 4 april 2012 om 9:07 uur.