Theaterrecensie: Dantons Dood (1986), Baal, tv registratie

De eeuwige strijd tussen het leven en de leer

De nieuwe uitvoering op het Oerolfestival van Dantons Dood, geschreven door Georg Büchner, brengt de voorstelling uit 1986 in het geheugen van toneelgroep Baal, geregisseerd door Mark Timmer met Jack Vecht als Robespierre, Pierre Bokma als Danton en Han Römer als Simon, de vriend van Danton. Het stuk speelt zich af aan de eettafel bij Simon in de nacht voor de executie van Danton op 5 april 1974. We zitten in de tweede fase van de Franse revolutie, waarin de Jakobijnen een radicalere maatschappijverandering voorstaan, maar niet iedereen denkt daar hetzelfde over.

De voormalige aristocraat Simon ligt na de maaltijd met een witte pruik op zijn hoofd op de eettafel te slapen. Om hem heen borden met eten. Hij wordt wakker en begint het publiek - wat kinderlijk lijkt het maar het kan ook angst zijn - uit te leggen over de Franse revolutie van 1789 en de volkswil om niet langer de koning te dienen maar zelf leiding te geven aan de staat door een volksvertegenwoordiging. Als hij eenmaal bij de dood van de koning beland is en de inval van buitenlandse mogendheden die met succes afslagen werd, staat Robespierre in een keurige lange jas achter hem te luisteren en doemt ook de verfomfaaide Danton op die onder tafel gelegen moet hebben. Danton is een flierefluiter die lijnrecht tegen de principiële Robespierre staat. Hij vindt dat niemand een ander iets mag opdringen. Vrijheid blijheid.

‘De dijen van de dames doen jou nog eens de das om,’ antwoordt Robespierre hem. Verdorvenheid is de vijand van de vrijheid. Het despotisme van de vrijheid staat tegenover de tirannie van het oude regime.

Danton verwijt Robespierre dat hij het leven niet kent en drinkt nog eens een glas wijn.

In een tussenstuk horen we Robespierre twijfelen aan zijn overtuiging. Hij haalt echter het papier te voorschijn waarop staat dat Danton uit de weg geruimd moet worden.

Danton voert vervolgens een hartstochtelijke monoloog tegen het doden van andersdenkenden. Hij refereert aan de septembermoorden van het jaar daarvoor die aan meer dan duizend vooral koningsgezinde politieke gevangenen het leven kostten. Zal het geraas nooit verstommen? vraagt hij zich af.

Robespierre verwijt hem overgevoeligheid, waarop Danton stil valt. Simon biedt Robespierre een bord met kip aan. Robespierre neemt een muizenhapje. Simon ruimt af. ‘Schenk me dan maar de vergetelheid van het graf,’ zegt Danton tegen Robespierre, die echter vindt dat hij koketteert met de dood. Hij leest de aanklacht voor, waarin Danton tot de dood wordt veroordeeld.

Met scherpe vioolklanken van Vera Vingerhoets worden de scènes versterkt en de laatste pleitrede van Danton gesmoord. De executie voltrekt zich op de eettafel. Vervolgens haalt Robespierre een beeld aan van een kind zonder ouders dat naar de hemel wilde, maar zag dat de maan een rots was, de zon een gekrepeerde bloem, de sterren gouden muggen en de aarde een omgevallen pot. Het kind zit en huilt en is alleen. Robespierre wordt getroost door Simon, die met grote verwonderde ogen als van Stan Laurel het publiek in kijkt.

Op het Oerolfestival dat inmiddels op Terschelling bezig is, presenteert Toneelschuur producties een nieuwe uitvoering van Dantons Dood onder leiding van Joost van Hezik naar een radicale bewerking van Timen Jan Veenstra. Volgens de aankondiging is het stuk. toegesneden op hèt dilemma van de moderne mens: moeten we van het leven genieten, of moeten we in opstand komen voor een betere wereld?

Timen Jan Veenstra:

Ik ben geen fan van het klakkeloos moderniseren van een historisch (repertoire) stuk door hier en daar wat woordjes aan te passen, af en toe een scène in te klinken, en/of het geheel te verplaatsen naar een moderne setting. Waar mijn hart sneller van gaat kloppen is de onderliggende problematiek die de auteur heeft willen aankaarten, de personages die hij/zij daarvoor gebruikt, en het punt uiteindelijk dat hij/zij heeft willen maken. Wat in mij resoneert is niet het plot, zijn niet de personages of de setting. Het is de bedoeling van de schrijver, de sfeer en de noodzaak. En als zodanig bewerk ik een stuk ook, ik ruk het uit zijn voegen totdat er niets anders overblijft dan de noodzaak, en zet het dan weer in elkaar. Met nieuwe en herschreven scènes, een andere volgorde, een radicaal andere wereld. Maar nog steeds heel erg zichzelf.

Ik denk dat die werkwijze de doorslaggevende reden was voor Joost van Hezik om mij te vragen Dantons Dood te bewerken. Joost wilde Dantons Dood gebruiken als startpunt in zijn vierluik over Revolutie. Maar hij wilde ook dat het geen repertoire-voorstelling zou zijn zoals we die goed kennen: grootse gebaren, eloquente en oeroude taal waarvan niemand echt meer weet wat er nu precies gezegd wordt, en personages die iconen zijn, maar vooral ook heel oud. Hij wilde een modern stuk over de staat van onze maatschappij nu op basis van de discussie (Danton vs. Robespierre) toen. Iets dat als een onvermijdbare, onstopbare mokerslag aankomt. Waar je als publiek niet theoretisch gezien iets van vindt, maar wat indruist tegen je meest diepgevoelde opvatting, of juist compleet in lijn is daarmee. Iets dat je raakt omdat het direct over jou gaat, jou direct aanspreekt, omdat de acteurs jou direct aanspreken, je vragen/eisen je tot hun argumenten te verhouden, fragmenten van vroegere overdenkingen gebruiken om hun punt over onze tijd nu te maken en verwachten dat jij, niet zij, een keer de keuze maakt. De handeling moet niet aan de acteur zijn, maar aan het publiek.

Nou, mijnheer de regisseur, dan bent u bij mij aan het juiste adres.

Hoewel de discussie tussen Robespierre en Danton natuurlijk dé basis is van Dantons Dood, en alle bespiegelingen die daarbij komen kijken, is hun strijd voor mij niet het punt van het stuk. Het gaat om de vraag: waarom kiezen wij ervoor niks te doen? Het lijkt wel alsof we apathisch in de touwen hangen. Misschien geloven we niet meer dat ons handelen iets kan veranderen. Of misschien werken we ons zo de pleuris dat de rest ons eigenlijk niet zoveel kan schelen; de wereld draait toch wel door. Of is “niks” doen ook een keuze op zich, een moderne fuck you naar alle verwachtingen en pretenties die de maatschappij op onze levens plakt?

Danton is voor mij de belichaming van dat “niks”. Hij is alléén maar eigen verantwoordelijkheid; er is geen samenleving, er is geen samenhang. Het gaat om het ‘ik’. De boel de boel laten en vooral je eigen leven leiden. En toch. Zijn individualisme (en bijbehorend hedonisme) was wellicht verfrissend en broodnodig ten tijde van de Franse Revolutie, nu zie ik het vooral als een makkelijk excuus om vooral niets te hoeven doen. Robespierre schiet wellicht door in zijn opvatting, maar hij doet wel iets. Hij onderneemt actie. Hij is bereid alles in de waagschaal te zetten voor een betere wereld en druist daarmee radicaal in tegen de heersende modus operandi van vandaag de dag.

Hier nog een citaat van Danton volgens de bewerking van Veenstra op het Oerolfestival:

Ik droom van een betere wereld. Een wereld waarin de mens weer zichzelf is, niet gedicteerd door wat er ‘moet’, wat je ‘geacht wordt te doen’. Een wereld die wordt bevolkt door de mens die zelfredzaam is, enkel verantwoordelijkheid neemt voor zichzelf en zijn lot in eigen hand neemt. Het niet uitbesteed aan een groot onzichtbaar allesomvattend iets. Een wereld zonder geweld omdat er niets is om tegen in opstand te hoeven komen. Een wereld van vrede omdat er geen reden is om oorlog te voeren. Een wereld waarin wij niet langer als onderdaan rondlopen maar vrij zijn; vrij om lief te hebben, om te reizen, om te doen wat jij vindt dat je moet doen, puur en alleen omdat jij daar recht op hebt en niemand die je dat ontzegt.

Om vrij te zijn, om echt vrij te zijn, moeten we erkennen dat wij nooit gemaakt zijn om in één systeem te leven. Om echt in opstand te komen, moeten we ophouden met in opstand te komen. Ophouden met dingen doen. Denk je eens in als we allemaal stoppen, rust nemen, zitten, ons niet opwinden, lak hebben aan al die bedrijven en overheden die iets van ons willen, iets van ons moeten, we gewoon ophouden met doen wat we geacht worden te doen. Kijk eens wat er dan gebeurt. En noem dat dan Vrijheid.

Hier de site van Toneelschuurproducties op Facebook