Claude Lanzmann: Spectres of the Shoah (2015), documentaire van Adam Benzine

Ontroerende terugblik op monumentaal kunstwerk over de holocaust

In 1985 voltooide Claude Lanzmann de ruim negen uur durende film Shoah waar hij twaalf jaar aan had gewerkt. De Britse documentairemaker Adam Benzine kijkt dertig jaar later met Lanzmann terug op dit huzarenstukje. De uitspraak van vriend Jean Paul Sartre, dat engagement geen woord is, maar een daad, is het motto van de documentaire.

Lanzmann vertelt dat hij lange tijd in rouw verkeerde na het voltooien van de film Shoah, die gemaakt werd op bestelling. Hij maakte in 1973 namelijk de film Pourquoi Israel en werd daarop gevraagd een film over de uitroeiing van de joden vanuit hun gezichtspunt te maken. Hij liep een zomernacht door Parijs voordat hij het voorstel accepteerde. Hoewel hij als jeugdig soldaat de oorlog uit persoonlijke ervaring kende, doorleefde hij pas tijdens de film wat de joden hadden moeten doorstaan. Zijn film moest over de doden gaan, die zich niet bewust waren wat hen te wachten stond. De gaskamer was het onderwerp. Omdat de nazi’s alle sporen van hun wandaden wilden uitwissen, maakte hij geen gebruik van archiefbeelden.

Lanzmann maakte indrukwekkende portretten van personen die als lid van een Sonderkommando in de gaskamer werkten. Hij noemt Filip Müller een held en spoorde in The Bronx kapper Abraham Bomba op, die in de gaskamer het haar van vrouwen scheerde. Lanzmann vroeg zich af hoe hij deze onmenselijkheid voor het voetlicht moest brengen en bedacht om Bomba in een kapperszaak te laten knippen terwijl hij zijn verhaal vertelde. Op het moment dat het verleden te dichtbij kwam spoorde Lanzmann hem broederlijk aan om door te gaan. Lanzmann noemt de tranen van Bomba een zegel van de waarheid.

Omdat Lanzmann ook nazi’s in de film wilde, besloot hij met een verborgen camera te werken. Hij stapte onder een vals voorwendsel bij daders binnen en ging men hen het gesprek aan. Te welwillend, zeiden critici, maar Lanzmann vond dat hij anders nergens zou komen. Benzine vraagt naar een geval van ontmaskering. Lanzmann wil daar eerst niet over praten maar vertelt daarna toch dat hij met een medewerkster bij een nazi zat en dat diens vrouw ontdekte dat het gesprek werd opgenomen en een stel bullebakken binnenriep, die hem in elkaar sloegen, waardoor hij een maand in het ziekenhuis lag. Lanzmann vond dat zijn leugen niet opwoog tegen het immorele gedrag van de nazi’s, maar lichtte zijn gesprekspartners wel altijd na afloop in en gaf hun geld voor hun medewerking.

Hij vertelt dat de montage heel zwaar was, omdat hij precies en koppig was. In die dagen zwom hij eens in zee in Israël toen hij mee werd gevoerd door de onderstroom. Hoewel hij gered werd door een man, was hij daar niet eens blij mee. Van hem had het toen ook wel afgelopen mogen zijn. Hij kreeg veel steun van Simone de Beauvoir, met wie hij eerder een zeven jaar durende liefdesrelatie had. Ze schreef een lovend artikel in de krant uit vrees dat ze voor het uitkomen van de film zou overlijden. Dat bleek niet het geval zijn. Sartre overleed wel eerder. Lanzmann betreurt het dat Sartre de film nooit heeft kunnen zien.

Achteraf voelt Lanzmann zich geen goed mens. De rouw duurde lang. De tijd stopte en zijn angst is hij niet kwijtgeraakt. Hij heeft de film vormgegeven maar de film heeft hem ook gevormd. Hij is niet optimistisch over de toekomst maar wil zelf nog niet dood.   

In de documentaire werd ongebruikt materiaal van Shoah verwerkt, de wondermooie muziek is van Joel Goodman.

Hier de trailer.